گنبد کبود مراغه
تکه ای از من تکه ای از زمین
مریم سادات موسوی
آذربایجان شرقی از خوش‌آب‌و‌هواترین مناطق شمال غربی کشور ما است که بهدلیل کوهستان‌های مرتفع و جنگل‌های سرسبزی که دارد از بهترین مقاصد سفر در فصل تابستان به شمار می‌رود. این استان از اصیل‌ترین نواحی ایران نیز هست و آثار برجسته‌ای از تمدن‌های کهن در گوشه و کنار آن به چشم می‌خورد. جاذبه‌های تاریخی و طبیعی قابل‌توجه در آذربایجان شرقی گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به بازدید از این خطه تماشایی ترغیب می‌کنند. گرچه این استان از سردسیرترین نواحی کشور ما به شمار می‌رود، بازدید از شهرها و دیدنی‌های آن در تمام سال برای مسافران جذاب است.
تلاش می کنیم در این صفحه، بخشی ازاین دیدنی هاراحضورتان عرضه کنیم.
گنبد کبود مراغه
گنبد کبود از بناهای دوره سلجوقیان در شهر مراغه و از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود که تزیینات به کار رفته در آن در مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی کم‌نظیر است. این گنبد که در بین عوام به اسم مقبره مادر هولاکو خان شهرت دارد، در فاصله سال‌های ۵۸۲ تا ۶۵۶ هجری قمری ساخته شده است. گنبد کبود در ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
گنبد کبود یکی دیگر از آثار تاریخی مهم و جاهای دیدنی مراغه در استان آذربایجان شرقی به حساب می‌آید که در بخش مرکزی شهر در خیابان موسوی واقع شده است.
گنبد کبود مراغه در واقع یک برج مقبره به حساب می‌آید که گفته می‌شود، قبر مادر هلاکوخان در این محل قرار دارد. این گنبد که در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، بهدلیل قرارگیری در مرکز شهر توانسته نسبت به سایر گنبد‌های مراغه، توجه بیشتری را به خود جلب کند.
در فاصله چند متری از این گنبد، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است و همانند نامش از ساختاری استوانه‌ای تشکیل شده است. البته از نگاه یک بازدیدکننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است و تزیینات به کار رفته در آن بسیار چشم‌نواز هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد.
در طول سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری برای بازسازی محوطه این بنا صورت گرفته است؛ ولی اغلب آن‌ها بی‌نتیجه بوده‌اند. بازسازی این بنا از سال ۱۳۹۵ هجری شمسی شروع شده؛ اما هنوز مرمت آن به‌دلایل مختلف به اتمام نرسیده است و به همین دلیل بازدیدکنندگان نمی‌توانند از داخل این بنا دیدن کنند.
تاریخچه گنبد کبود مراغه
گنبد کبود در دوره سلجوقیان ساخته شده و از لحاظ تزیینات و زیبایی نسبت به سایر آثار به جا مانده از این دوره بسیار زیبا‌تر است. با این وجود، نظرات مختلفی در خصوص زمان ساخت این اثر وجود دارد و برخی آن را مربوط به زمان مغول و برخی دیگر نیز مربوط به دوره قبل از هلاکوخان می‌دانند.
با توجه به روایات متعددی که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو در این گنبد مطرح است، سال ساخت آن احتمالا به سال‌های ۵۸۲ و ۶۵۲ هجری قمری می‌رسد.
معماری و تزیینات گنبد کبود مراغه
گنبد کبود از نظر ترکیب کلی مشابه سایر مزارهای موجود در مراغه است و شامل شبستانی مرتفع بر زیربنایی از سنگ می‌شود که سردابی در آن قرار دارد. در ساخت این بنا از آجر‌های سرخ‌رنگ و کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده است و در بخش‌های مختلف آن نیز سنگ‌های سفید به چشم می‌خورد.
اطلاعات زیادی در خصوص معمار گنبد کبود در دست نیست. این برج، ساختاری ۱۰ ضلعی دارد و پهلوهای آن دارای طاق‌نما و حاشیه‌کاری دندانه‌ای است و در کناره آن‌ها پایه‌های ستون‌مانندی به چشم می‌خورد. این پایه‌ها مانند سطح بیرونی طاق‌نماها، با تزییناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزه‌ای رنگ در طرح‌های هندسی، به‌شکل بدیعی آرایش شده‌اند. این بنا مملو از تزیین است؛ به‌طوری که «آرنولد تالبوت ویلسون» در سفرنامه‌اش می‌نویسد:
تزیین گنبد کبود بیش از اندازه است و اهمیت تزیین در اینجا بر سبک ساختمان ارجحیت دارد.
در بخش خارجی بنا تزیینات بهصورت قطاربندی هستند و فرم‌های هندسی و سه ردیف مقرنس در آن دیده می‌شود. این برج نظیر دیگر برج‌‌های مقبره‌دار دو طبقه دارد. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت و قسمت بالایی، اتاقی مزین به گچ‌بری و کاشی‌کاری است. اتاق مذکور، سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچ‌بری و تزیینات و نوشته‌های آن نیز از بین رفته است. داخل بنا، دورتادور زیر گنبد بر حاشیه پهنی از گچ، با خط نسخ قسمتی از آیه اول سوره ۶۷ قرآن کریم نوشته شده است. آیات و کلمات الهی نظیر «الله» و «والحمد» با شکل‌های مختلفی در دیوار‌های این بنا بهصورت استامپی نقش بسته‌اند. در گذشته دیوار‌های داخلی برج دارای رنگی فیروزه‌ای بوده‌اند که اکنون اثر زیادی از آن باقی نمانده است.
کتیبه گچ‌بری در بخش داخلی بنا، اطلاعاتی در خصوص برج مقبره بودن آن نشان می‌دهد و بر این اساس به نظر می‌رسد که گنبد مذکور آرامگاه مادر هلاکوخان باشد.
بهدلیل قرارگیری گنبد کبود و برج مدور در مرکز مراغه، ساختمان‌های مختلفی اطراف آن را پوشانده‌اند و از بخش‌های مختلف شهر، دید زیادی نسبت به آن‌ها وجود ندارد و در واقع این دو اثر تاریخی در مکانی محفوظ قرار گرفته‌اند. تفاوت معماری و زیبایی گنبد گبود و برج مدور، اطلاعات بسیاری را فاش می‌کند. بر اساس کتیبه برج مدور که به زبان کوفی نوشته شده است، این برج در سال ۵۶۳ ساخته شده و تنها با گذشت چند سال از آن اثر دیگری به نام گنبد کبود در کنار آن احداث شده است. شیوه معماری و تزیینات به کار رفته در آن‌ها بسیار تفاوت دارند و بر این اساس در فاصله زمانی مذکور تغییرات بسیاری در شیوه معماری صورت گرفته است.
نکات بازدید از گنبد کبود مراغه
متاسفانه تابلو‌های راهنمای مناسبی برای گنبد کبود در نظر گرفته نشده است و برای رسیدن به خیابان فرعی این گنبد باید از مردم میهمان‌نواز مراغه کمک بگیرید.
دسترسی به این بنا از یک خیابان کم‌عرض میسر است و گاهی اوقات پیداکردن جای پارک مناسب کمی سخت به نظر می‌رسد.
در حال حاضر (سال ۱۴۰۰ هجری شمسی)، به‌خاطر مرمت گنبد کبود امکان بازدید از آن وجود ندارد و اطراف محوطه برج حصارکشی شده است.