راه‌آهن و قطار [از اختراع تا امروز]

مریم سادات موسوی

قسمت سوم – پایانی

دو یادداشت قبل مروری بود بر قطار، تاریخ آن و مزایایی که دارد. قطارها از سده ۱۵۰۰ میلادی آغاز به کار می‌کنند. اولین ریل قطار از جنس چوب ساخته شد و واگن‌ها توسط اسب‌های قوی کشیده می‌شد. قطار بخار در اوایل سده ۱۸۰۰ اختراع شد. وقتی ریچارد ترویتیک (Richard Trevithick ) برای اولین بار لوکوموتیو مجهز به موتور بخار خود را روی ریل‌های فولادی به حرکت درآورد، عصر قطارهای امروزی آغاز شد. شخص دیگری که در تبدیل قطار به وسیله بسیار مهم ترابری عمومی نقش مهمی ایفا کرد جورج استفنسون(George Stephenson) بود. او یک قطار تقریباً بزرگ ساخت و برای مسافران درون قطار لوکوموتیوی با موتور بخار مجهز کرد.
پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه‌آهن در ایران به سال ۱۲۲۷ شمسی (۱۸۴۸ میلادی) از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی بازمی‌گردد. در سال ۱۲۶۱ شمسی (۱۸۸۲ میلادی) خط تراموایی میان تهران و شاه عبدالعظیم به طول ۸۷۰۰ متر کشیده شد. عرض این راه‌آهن یک متر بود و مسیو بواتال فرانسوی آن را اجرا کرد و سپس به یک بلژیکی واگذار شد. در سال ۱۲۹۷ شمسی (۱۹۱۸ میلادی) انگلیسی‌ها راه‌آهنی از بوشهر تا برازجان به طول شصت کیلومتر کشیدند که بیشتر جنبه نظامی داشت، گرچه واردات کالای انگلستان را نیز از طریق بوشهر آسان می‌کرد. ایجاد راه‌آهن سراسری در ایران همواره یکی از آرزوهای بزرگ و ملی محسوب می‌شد، و با این که در حدود نیم قرن کوشش‌هایی برای تحقق آن به عمل می‌آمد، این آرزوی ملی تا سال ۱۳۰۶ محقق نشد. بهره‌برداری کامل از راه‌آهن در سال ۱۳۱۴ آغاز شد.
قطارها انواع مختلفی دارند که برای اهداف خاصی طراحی شده‌اند. یک قطار می‌تواند از ترکیبی از یک یا چند لوکوموتیو و واگن‌های راه‌آهن متصل به آن، یا یک واحد چندگانه خودران، یا گاهی اوقات یک واگن تنها یا بند، بند به نام واگن ریلی تشکیل شود.
به قطار وسیله حمل‌ونقل سبز می‌گویند. حمل‌ونقل سبز یک مفهوم جدید است و به صورت عینی هم می‌توان آن را تجربه کرد. به طور خاص به سیستم حمل‌ونقل شهری یا بین شهری راحت، ایمن، کارآمد، با آلودگی کم، قابل استفاده و راحت برای بهره‌وری انسانی و متنوع اشاره دارد. حمل و نقل سبز نه تنها حالت سفر با کربن کم و سازگار با محیط زیست است بلکه بازگشت به سبک زندگی سالم و اوقات فراغت را نیز ممکن می‌سازد.
آمار نشان داده است که مسافرت‌های ریلی از ایمنی بیشتری نسبت به مسافرت‌های جاده‌ای برخوردارند. سر و صدای حاصل از وسایل راه آهنی — به خاطر برد فرکانس مفیدی که دارند، آزار و اذیت کمتری نسبت به سر و صدای حاصله از خودروهای جاده‌ای دارند. راه آهن نیاز چندانی به زمین ندارد، یک مسیر دو خطه مدرن فقط ۷/۱۳ متر از زمین را اشغال می‌کند، اما یک بزرگراه چهار باندی با ظرفیت مشابه، تقریبا سه برابر ریل، زمین نیاز دارد. هزینه ساخت ریل از ساخت جاده کمتر است و مصرف انرژی و سوخت کمتری دارد.
به غیر از هدف حمل‌ونقل، چه بار و چه مسافر، استفاده دیگری نیز از قطار می‌شود که در سال‌ها اخیر گسترش یافته است. استفاده از “قطار گردشگری” که خود نوع جدیدی از مسافرت است. این نوع از سفرکردن امروزه در ایران هم دیده می‌شود. به نقل از وبسایت سامتیک، مدت زیادی نیست که از ظهور پدیده‌ای جذاب و دوست‌داشتنی به نام قطار گردشگری گذشته است. قطارهای گردشگری این روزها به ابزاری نو برای تفریح و گردش در دل طبیعت تبدیل شده‌اند. شاید تا قبل از به راه افتادن چنین حرکتی در بسیاری از موارد شاهد بودیم که گردشگران خارجی برای بازدید از زیبایی‌های طبیعت بلیط قطار یک مقصد را تهیه می‌کردند و حتی اگر تنها قصد بازدید از مسیر را داشتند بالاجبار به شهر مقصد رفته و مجددا به شهر مبدا بر می‌گشتند. اما امروزه قطارها پس از حمل مسافر و بار، گردشگران را نیز برای دور زدن و بازدید از مناظر زیبا با خود همراه می‌کنند.
قطار توریستی یک عملیات ریلی است که به عنوان جاذبه‌ای به سبک موزه برای دیدن، یک تور به عنوان یک فعالیت برای انجام یا یک وسیله برای استفاده تاریخی می‌توان به آن نگاه کرد.
قطارهای گردشگری یا توریستی با عوامل مختلفی متمایز می‌شود. مثلا سفرهای لوکس و گران قیمت همانطور که یک قرن پیش پادشاهان و نخست وزیران سفر می‌کردند. این سفرها هزاران دلار یا یورو برای یک سفر هزینه دارد. مدل دیگر سفرهای کندتر برای گشت و گذار یا فراهم کردن زمانی برای صرف یک وعده غذایی مفصل در یک برنامه سفر نسبتاً کوتاه است. یا به صورت عادی تورهای مسافرتی یا خطوطی که به یک شهر کوچک و دوردست سفر می‌کنند ، حداکثر چند ساعت در مقصد می‌مانند، سپس همان مسافران را مستقیماً به نقطه مبدا برمی‌گردانند. . حتی سفرهای غيرمكرر يا فصلی. قطاری که سالی یک بار برای بزرگداشت یک واقعه تاریخی یا مشاهده رنگ‌های پاییزی با حرکت کندعلاقمندان رابه سفرمی برد. و انواع دیگ ری از این قطارهای گردشگری.
سایت “سفرو تفریح”(Travel and Leisure) بهترین و لوکس‌ترین قطارها و برنامه‌های گردشگری مبتنی بر آن را معرفی می‌کند. این جا هم به بعضی از آن ها اشاره می‌کنم؛
— قطار The Flåm Railway, Norway. این مسیر 12 مایلی است که به طور گسترده به عنوان یکی از زیباترین سفرهای قطار در جهان در نظر گرفته می‌شود، در طول مسیر، از آبشارها، دره‌های عمیق، کوه‌های پوشیده از برف و مزارع با ارتفاع زیاد عبور می‌کند.
خط The Geibi Line یک خط راه آهن است که توسط شرکت راه آهن غرب ژاپن (JR West) در منطقه‌ای کوهستانی در ژاپن اداره می‌شود. این ایستگاه از استان اوکایاما آغاز می‌شود و از طریق ایستگاهی در میوشی، استان هیروشیما متصل می‌شود و در ایستگاه Hiroshima در هیروشیما خاتمه می‌یابد. روستاهای ژاپنی و کوهستان‌ها را در این قطارپیمایی می‌توان دید.
— سواری در Bernina Express یک سفر 4 ساعته‌، 144 کیلومتری (90 مایل) بین سوئیس سردو یخبندان و ایتالیای آفتابی است. این ریل از طریق 55 تونل و 196 پل، در شیب‌های آلپ از سال 1896 تا سال 1904 ساخته شد و اکنون به عنوان میراث جهانی ثبت یونسکو اعلام شده است. سفر با این قطار از سنت موریتس سوئیس آغاز می‌شود و از طریق کوهستان مرتفع برنینا در تیرانو ایتالیا به پایان می‌رسد. می‌شود در کافه‌ای به سبک ایتالیایی نشست و تماشا کرد که قطار از دهکده‌های زیبا عبور می‌کند و در کنار صخره‌های گیج‌کننده و آب‌های گازدار می‌گذرد. سایت سامتیک می‌گوید که قطارهای گردشگری ایران در حال حاضر در ۳ مسیر اصلی فعال هستند که هر ۳ مورد از این قطارها به سمت شهرهای شمالی کشور حرکت می کنند. قطار گردشگری سوادکوه، تهران شیرگاه و تهران پل سفید سه مسیر قطار گردشگری شمال هستند که ارائه آن‌ها توسط شرکت حمل‌ونقل ریلی رجا صورت می‌گیرد. قطارهای گردشگری معمولا تنها در روزهای آخر هفته خدمت‌رسانی می‌کنند و در ایام میانی هفته فعالیتی ندارند.
وبسایت قاصدک اما تقسیم‌بندی دیگری دارد: قطار گردشگری شمال که یک تور یک روزه است و در حال حاضر هر هفته پنجشنبه‌ها در مسیر سوادکوه و جمعه ها در مسیر شیرگاه از مبدا تهران حرکت کرده و در خط ورسک به راه خود ادامه می‌دهد.
دیگری قطار گردشگری گیلان است. این قطار از مبدا تهران به سمت رشت و سراوان حرکت می‌کند. این سفر نیز در قالب یک تور یک روزه برگزار می‌شود و در حال حاضر زمان برگزاری آن روزهای پنجشنبه هر هفته است. قطار گردشگری گیلان بر خلاف قطار گردشگری شمال، یک تور ترکیبی است که قسمتی از آن با اتوبوس است. بدین ترتیب مسافران ابتدا در ایستگاه تهران سوار قطار می‌شوند و پس از ورود به ایستگاه رشت، با اتوبوس به سمت دریاچه سقالکسار حرکت می‌کنند. گردشگران پس از بازدید از این دریاچه به سمت موزه میراث روستایی گیلان می‌روند و در نهایت با سوارشدن به قطار در ایستگاه سراوان به سمت تهران باز می‌گردند.
و نهایتا قطار گردشگری کویر. قطار کویرگردی نیز هر هفته پنجشنبه‌ها، در قالب یک تور یک روزه برگزار می‌شود. این قطار از مبدا تهران به سمت کاشان حرکت می‌کند و دو برنامه گردشگری را شامل می‌شود. در برنامه اول گردشگران پس از ورود به ایستگاه کاشان، با اتوبوس به سمت شهر نوش‌آباد حرکت می‌کنند و پس از بازدید از شهر زير زمينی اويی، مسجد جامع و مناره سلجوقی و کوير ابوزيد آباد به تهران برمی‌گردند. مسیر دوم اما جاذبه‌های گردشگری متفاوتی را در بر می‌گیرد که شامل بازديد از خانه‌های تاريخی بروجردی‌ها و طباطبايی‌ها، باغ فين و کوير ابوزيد‌آباد است.
البته اخیرایک مسیرتازه قطارگردشگری درغرب کشوردرمنطقه لرستان راه اندازی شده است که جاذبه‌های ویژه ای دارد.
آبشارهای بيشه، آب گرمه، عيدانه، جلوه‌های بی‌نظير از زندگی روستایی در آب شباندر، چشمه آب درمانی گوگردی چم سنگر و شاهكار مهندسی صنعت حمل و نقل ريلی در ايستگاه سپيدشت در كنار رودخانه خروشان سزار از جمله جلوه های ويژه و جاذبه های گردشگری در مسير حركت اين قطار گردشگری است.
هم چنین اقامت در اقامتگاه های بوم گردی، طبخ و سرو غذاهای بومی و اجرای موسيقی محلی، طی اين مسافرت ريلی، در كنار بازديد از آثار تاريخی شهرهای خرم آباد و بروجرد و جاذبه‌های طبيعی گردشگری شهرستان اليگودرز از برنامه‌های در نظر گرفته شده دراين بسته گردشگری است.
مبدا حركت اين قطار دورود است و 14 ايستگاه برای توقف دارد كه يكی از مزيت‌های مهم آن در فاصله توقف بين 2 ايستگاه بلاگ است.
پایان