راه‌آهن و قطار [از اختراع تا امروز]
مریم سادات موسوی
قسمت دوم
در یادداشت قبلی توضیح مختصری از علاقه‌‌ام به قطار به عنوان وسیله نقلیه مناسب سفر دادم. از تصاویری که در ذهنم نقش بسته گفتم؛ مثل خاطرات کودکی و ترس از خوردن سنگ به شیشه قطار در ایستگاه‌ها تا فیلم‌های کلاسیکی که با رنگ سیاه و سفید مردانی را نشان می‌داد که قطار می‌ساختند. اولین قطارها که با اسب کشیده می‌شد در سده ۱۵۰۰ بهره‌برداری شد. از ریچارد ترویتیک گفتم که مخترع اولین مدل قطار بخار است. هم چنین توضیحی در مورد جورج استفنسون دادم که نقش مهمی در گسترش قطار داشته است. هردوی این افراد انگلیسی بوده‌اند. اشاره مختصری هم به ورود قطار به ایران که به عصر قاجار برمی‌گردد و گسترش آن طی سال‌ها توسط دولت‌های مختلف مثل آلمان نازی کردم.
قطارها انواع مختلفی دارند که برای اهداف خاصی طراحی شده‌اند. یک قطار می‌تواند از ترکیبی از یک یا چند لوکوموتیو و واگن‌های راه‌آهن متصل به آن، یا یک واحد چندگانه خودران، یا گاهی اوقات یک واگن تنها یا بند بند به نام واگن ریلی تشکیل شود. انواع خاصی از قطارها که در “راه آهن”های مربوطه استفاده می‌شوند عبارتند از: مونوریل، راه‌آهن سریع‌السیر، مَگ لِو، راه‌آهن اتمسفریک، راه‌آهن زیرزمینی تایر- لاستیکی، قطار کابلی و قطار چرخ‌شانه‌ای.
قطار مسافربری از یک یا چند لوکوموتیو و (معمولاً) چندین واگن تشکیل شده‌است. از سوی دیگر، یک قطار ممکن است به صورت کامل از واگن‌های حامل مسافر تشکیل شده باشد (و دارای لوکوموتیو نباشد) که بعضی یا همه آن ها دارای موتور محرک باشند. به این قطارها “قطار خودکششی یا واحد چندگانه (MU)” گفته می‌شود. در بسیاری از نقاط جهان، به ویژه خاور دور و اروپا، از قطارهای تندرو به‌طور گسترده‌ای برای حمل مسافران استفاده می‌شود. قطارهای باری به جای واگن‌های مسافربری، از واگن‌های حمل بار تشکیل شده‌اند، اگرچه برخی از قطارهای باری و پستی (به ویژه ایستگاه‌های پست متحرک) از نظر ظاهری بسیار شبیه قطارهای مسافربری هستند. قطارها هم چنین می‌توانند ترکیبی مختلط داشته باشند، یعنی هم محل اقامت مسافران بوده و هم وسایل نقلیه باری باشند. این قطارهای مختلط بیشتر برای مسیرهای کم مسافر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
قبلا هم اشاره کردم که به قطار وسیله حمل‌ونقل سبز می‌گویند. حمل‌ونقل سبز یک مفهوم جدید است و به صورت عینی هم می‌توان آن را تجربه کرد. به طور خاص به سیستم حمل‌ونقل شهری یا بین شهری راحت، ایمن، کارآمد، با آلودگی کم، قابل استفاده و راحت برای بهره‌وری انسانی و متنوع اشاره دارد. حمل و نقل سبز نه تنها حالت سفر با کربن کم و سازگار با محیط زیست است بلکه بازگشت به سبک زندگی سالم و اوقات فراغت را نیز ممکن می‌سازد.
به گفته دانشنامه حمل و نقل و ترافیک، سیستم حمل‌ونقل مسوول انتشار ۲۳ درصد از گازهای گلخانه‌ای در سراسر جهان به واسطه سوخت‌های فسیلی است. تمام دولت‌های دنیا در این بحران دخیل هستند و ناچارند سیاست‌هایی را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و کاهش تقاضای نفت اتخاذ کنند. آمارها حاکی از آن است که بیش از ۹۰ درصد از کل حمل‌ونقل جاده‌ها به نفت وابسته است.
سیاست راه‌اندازی سیستم حمل‌ونقل سبز در واقع راه حلی فوری و آشکار برای کاهش آلودگی‌های سیستم حمل‌ونقل است و نشان می‌دهد هر نوع وسیله حمل‌ونقل که سازگار با محیط زیست است و گازهای سمی مخرب محیط زیست را منتشر نمی‌کند، باید در راس انتخاب دولت‌ها و شهروندان قرار گیرد. برای راه‌اندازی چنین سیستمی نیاز به آگاهی عمومی، مشارکت عمومی، مدیریت وسایل نقلیه خصوصی و نوآوری و تولید وسایل نقلیه‌ای است که از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند باد، خورشید، سوخت‌های زیستی و برق آبی استفاده می‌کنند.
این نشریه در ادامه به غیر از اشاره به پیاده‌روی به عنوان عبورومرور سبز، دوچرخه، دوچرخه برقی، وسایل حمل‌ونقل الکتریکی، موتور سیکلت الکتریکی، وسایل نقلیه چند منظوره، خودروهای هیبریدی و قطارهای سبز را هم معرفی می‌کند. در مورد قطار سبز می‌گوید: با توجه به این که دولت‌های جهان اکنون بیش از همیشه برای حمایت از سیستم حمل‌ونقل سبز متعهد هستند، قطارها با استفاده از لوکوموتیوهای هیبریدی و دیگر فناوری‌های سبز نوآورانه، به طور فزاینده‌ای رشد می‌کنند. این لوکوموتیوها از فناوری‌های مشابه در اتومبیل‌های هیبریدی استفاده می‌کنند.
به غیر از مساله سازگاری بیشتر با محیط زیست، این نوع از حمل‌ونقل مزایای دیگری هم دارد. شرکت حمل‌ونقل بین‌المللی ستاره آبی دریا در وبسایت خود به این موارد اشاره و آن را با انواع حمل‌ونقل دیگر مقایسه می‌کند. مساله ایمنی. آمار نشان داده است که مسافرت‌های ریلی از ایمنی بیشتری نسبت به مسافرت‌های جاده‌ای برخوردارند، اگر مسافرت‌های ریلی را با مسافرت‌های جاده‌ای مقایسه کنیم، می‌بینیم که خطر تصادف جاده ای حدود ۲۴ برابر بیشتر از مسافرت‌های ریلی است.
موضوع بعدی مصرف انرژی است. طور مثال مقایسه مصرف سوخت در سیستم حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای که توسط کارشناس گروه مطالعات اقتصادی مرکز تحقیقات راه‌آهن ارائه شده است، میزان مصرف سوخت در هر کیلومتر برای حمل ۱۰۰۰ تن بار در جاده حدود ۱۰۴ لیتر است، در حالی که برای همین میزان بار این مقدار حدود ۰/۱ مصرف حمل و نقل جاده‌ای است. میزان مصرف سوخت در هر کیلومتر برای حمل و نقل ۱۰۰۰ مسافر در جاده ۱۰ لیتر و برای حمل و نقل در راه آهن حدود ۷ لیتر مصرف خواهد شد.
موضوع بعدی زمان رسیدن است. زمان رسیدن به مقصد در حمل‌ونقل ریلی بسیار کمتر از حمل‌ونقل جاده‌ای است و مشکلات کمتری را ایجاد می‌کند. هم چنین به آلودگی‌های صوتی اشاره دارد. در این زمینه راه‌آهن مفیدتر بوده و تحقیقات علمی ثابت کرده است، که سر و صدا حاصله از وسایل راه آهنی — به خاطر برد فرکانس مفیدی که دارند، آزار و اذیت کمتری نسبت به سر و صدای حاصله از خودروهای جاده‌ای دارند.
موضوع مهم بعدی میزان استفاده از زمین است. در کشور آلمان راه‌ها و جاده‌ها مساحتی حدود ۹/۴ درصد از خاک این کشور را در بر گرفته است، که از این ۹/۴ درصد چیزی کمتر از نیم درصد متعلق به خطوط ریلی است. راه آهن نیاز چندانی به زمین ندارد، یک مسیر دو خطه مدرن فقط ۷/۱۳ متر از زمین را اشغال می‌کند، اما یک بزرگراه چهار باندی با ظرفیت مشابه تقریبا سه برابر ریل، زمین نیاز دارد. از طرفی راه آهن به اندازه‌ای که جاده در موازنه محیطی دخالت دارد تغییری در محیط ایجاد نمی‌کند، چرا که در راه آهن سطح زمین به آسفالت کردن نیاز ندارد.
و نهایتا به هزینه ساخت جاده و ریل می‌پردازد. در کشور ژاپن مقایسه‌ای بین ظرفیت و هزینه احداث راه آهن برقی با جاده صورت گرفت که در این بررسی راه آهن به صورت دو خط و جاده به صورت چهار باندی فرض شده است و حداکثر ظرفیت هر دو مورد استفاده قرار گرفت. تحت این شرایط نتیجه بررسی‌ها نشان داد که راه آهن ۳ الی ۵ برابر جاده در مقابل سطح زمین مساوی ظرفیت حمل و نقل دارد. در مورد هزینه ساخت، هزینه‌های جاده سازی در هر کیلومتر ۳ برابر در مورد ترافیک بار بیشتر است.
توسعه راه آهن سبب آبادانی کشور و امنیت ملی و کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری ناوگان حمل و نقل کشور می‌شود، به طور متوسط در فاصله‌های ۲۰ کیلومتر یا کمتر با احداث ایستگاه باعث آبادانی می‌شود و از طرفی با ایجاد توانائی حمل‌ونقل انبوه سبب امکان جابه جایی سریع نیروهای مسلح کشور شده و امنیت منطقه را برقرار می‌سازد.
ادامه دارد…
