داستان پرواز [از برادران رایت تا کووید — 19]

در یکی از کتاب‌های فارسی دوره دبستان — درست به خاطر ندارم کدام پایه — داستان برادران رایت را می‌خواندیم. جایی که ما را با دو برادر که توانسته بودند اختراع هواپیما را به نام خود ثبت کنند و یکی از قدیمی‌ترین رویاهای بشر را به حقیقت برسانند. اُرویل (Orville) متولد ۱۹ اوت ۱۸۷۱ — درگذشته در ۳۰ ژانویه ۱۹۴۸ و ویلبر (Wilbur) متولد ۱۶ آوریل ۱۸۶۷ — درگذشته در ۳۰ می ۱۹۱۲، دو برادر آمریکایی اهل اوهایو بودند که مشهور شدند. پیش از این دو برادر، کسان دیگری هم روی ماجرای چگونگی پرواز انسان عمرشان را گذاشته بودند، مثل لئوناردو داوینچی که البته بیشتر به نقاشی‌هایش مشهور است تا اختراعاتش. با این حال اولین هواپیمایی که با روشی منطقی هدایت شد و توانست مبنای اختراعات بعدی در این زمینه قرار بگیرد توسط این دوبرادر با عنوان اولین هواپیمای قابل کنترل موتوردار و سنگین‌تر از هوا، در تاریخ ۱۷ دسامبر ۱۹۰۳ معرفی شد.

از آن زمان به بعد، طراحی هواپیما به سرعت بهبود یافت به‌طوری‌که در جنگ جهانی دوم بسیار مورد استفاده قرارگرفت. اولین هواپیمای جت جهان ساخته آلمان نازی به نام هاینکل هی ۱۷۸ (Heinkel He 178) و اولین هواپیمای جت مسافربری دهاویلند کامت (de Havilland Comet) بود که در سال ۱۹۵۲ ساخته شد.
بوئینگ ۷۰۷ نیز اولین هواپیمای مسافربری بود که از نظر تجاری توانست به موفقیت برسد و از سال ۱۹۵۸ تا ۲۰۱۰ برای بیش از ۵۰ سال در ناوگان ترابری هوایی بسیاری از کشورها خدمت‌رسانی کند. در سال ۱۹۷۰ هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ ساخته‌شد و برای ۳۵ سال بزرگ‌ترین هواپیمای مسافری جهان بود و از سال ۲۰۰۵ هواپیمای ایرباس آ — ۳۸۰ این رکورد را در کلاس مسافربری در دست دارد. هم چنین بزرگترین هواپیمای جهان که کاربرد باربری دارد آنتونوف ۲۲۵ است که توسط شرکت اوکراینی ساخته شده‌است.

نخستین قدم های کار بر روی طراحی هواپیمای مسافربری که مجهز به موتورهای جت باشد، در سال 1946 زیر نظر رونالد بیشاپ در بریتانیا و توسط شرکت مشهور دهاویلند برداشته شد. هدف از تحقیقات برای ساخت چنین هواپیمایی، در دست گرفتن بازار حمل و نقل هوایی از سال 1952 بود که به وسیله هواپیمای کامت محقق شد. نخستین پرواز کامت در 27 جولای 1949 به خلبانی خلبان آزمایشی شرکت دهاویلند، جان کانینگهام انجام گرفت. این هواپیما از نظر شکل و شمایل بدنه تقریباً مشابه پرنده های تازه ساخت آن زمان بود. اما چیزی که این هواپیما را از دیگر هواپیماها جدا می‌ساخت، چهار موتور توربوجت گریز از مرکز بود که به آرامی در بال‌های این هواپیما خفته بود. به دلیل تازگی طرح و این که چنین طرحی قبلاً جواب خود را پس نداده بود، کامت به مدت سه سال، تحت آزمایش‌ها و اصلاح‌های فراوان قرار گرفت و تا 22 ژانویه سال1952، آماده انجام پروازهای نهایی نگردید. نخستین پرواز این هواپیما با حمل مسافر پروازی بود که از فرودگاه هیتروی لندن صورت گرفت. هواپیمای کامت در پایان این پرواز در ژوهانسبورگ به زمین نشست و بدین صورت نخستین پرواز مسافربری جت دنیا را به نام خود ثبت نمود.
از زمان اختراع هواپیما تا ورود اولین آن به ایران حدوداً ۱۰ سال سپری شد و در زمان احمدشاه قاجار یعنی ۱۲ دی ماه ۱۲۹۲نخستین هواپیما در آسمان تهران دیده شد. اولین هواپیمایی که وارد ایران شد یک بلریو ۱۱ بود که از طریق کشتی به بندر انزلی انتقال داده شد. خلبان کوزمینسکی پس از سرهم کردن قطعات آن، به سمت تهران پرواز و با زحمت فراوان در میدان مشق فرود آمد اما در حین فرود آسیب دید که توسط تکنسین‌های ارتشی تعمیر شد. میدان مشق محل مناسبی برای پرواز مجدد نبود و خلبان روسی، هواپیما را به زمینی در محله قصرقجر منتقل و بعد از گرفتن پول از مردم، پروازهای نمایشی انجام داد. در همان زمان احمدشاه به همراه خلبان با هواپیما عکس یادگاری گرفت که بعدها در روزنامه ایلوستراسیون فرانسه منتشر شد.
پائیز ۱۲۹۸ دولت قاجار برای اداره امنیه خود درخواست یک هواپیمای نظامی از نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا کرد که در بین‌النهرین پایگاه نظامی داشت، اما بریتانیا موافقت نکرد. اردیبهشت ۱۲۹۹ تعدادی از هواپیماهای روس در سواحل دریای خزر فرود آمدند و در همان سال یک هواپیمای نظامی بریتانیا به بوشهر آمد.
بعد از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، رضاخان (به عنوان وزیر جنگ) شروع به نوسازی ارتش کرد. در بهار سال ۱۳۰۰ هواپیماهای روس و هواپیمای بریتانیا در پائیز از ایران خارج شدند. یک هواپیمای خراب روس که در رشت رها شده بود با انتقال به تهران، توسط یک ارمنی بنام نیکولا که مدتی را در آمریکا زندگی کرده بود، تعمیر شد. اطلاعات بیشتری از مدل این هواپیما یا نحوه استفاده از آن وجود ندارد و فقط می‌توان گفت اولین هواپیمای جنگی ایران به حساب می‌آمد، اما در مرداد ۱۳۰۲ طی یک سانحه دچار آتش‌سوزی شد.
سال 1341 شمسی، سال مهمی برای آسمان ایران به شمارمی رود. با ادغام دو شرکت ایرانیان ایرویز و پاس، هما در آسمان ایران به پرواز درآمد. شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) که با نام بین‌المللی ایران‌ایر شناخته می‌شد، امکانات هر دو شرکت را به خدمت گرفت تا مسافران خود را در مسیرهای مختلف جابه‌جا کند. در سال 1343 شمسی بوئینگ ۱۰۰–۷۲۷ در مسیر تهران — بیروت به پرواز درآمد تا نخستین
هواپیمای جت هما باشد که مسافران با آن سفر کرده اند. در ابتدای دهه 50 شمسی، هما پروازهای بدون توقف بسیاری را به طور روزانه به قاره اروپا انجام می داد، برای مثال فقط در مسیر تهران — لندن بیش از سی پرواز هفتگی انجام می شد.
از جایی به بعد، دیگر هواپیما و پرواز بخشی لاینفک از زندگی انسان شد. چه قسمت تیره و تار پرواز که به هواپیماهای جنگنده که امروزه در اشکال مختلف آن و حتی بدون سرنشین دیده می‌شود و چه قسمت کاربردی آن در حمل بار در جهان و چه نهایتا با اهداف بیزنسی – تفریحی، همه این ها بخشی از گره‌خوردگی زنده انسان با این اختراع است. این موضوع تا حدی پیش رفته است که در جهان سازمانی را به خود اختصاص داده. ایکائو یا سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (International Civil Aviation Organization؛ به‌صورت مخفف ICAO) یک نهاد تخصصی سازمان ملل متحد است. مأموریت ایکائو هماهنگ‌سازی استانداردهای بین‌المللی پروازی و مدیریت خطوط هوایی در سطح جهان است. ايكائو در تاريخ 7 دسامبر 1944 در ضمن تنظيم و امضا پيمان حمل و نقل هوايي مرسوم به پيمان شيكاگو تشكيل شد. اما موجوديت آن به طور رسمي در سال 1947 اتفاق افتاد و اولين جلسه آن در 6 می 1947تشكيل و در 28 می اعضاء شورا انتخاب شدند. دولت ايران نيز در سال 1327هجری شمسی رسماً به پيمان شيكاگو و در نتيجه به ايكائو پيوست.
قرارداد هواپیمایی کشوری بین‌المللی که سازمان ایکائو بر اساس آن تأسیس شده هواپیماها را به دو نوع کشوری و دولتی تقسیم کرده و اعلام داشته که این قرارداد فقط هواپیماهای کشوری را شامل می‌شود. معاهده تعریفی از هواپیماهای کشوری به دست نداده اما از آنجا که انواع هواپیماهای دولتی را تعریف کرده می‌توان گفت هواپیماهایی که دولتی نباشند و پرواز بین‌المللی انجام دهند هواپیمای کشوری محسوب می‌شوند. هواپیمای دولتی هم در ماده ۵ این معاهده هواپیماهایی که کارهای نظامی، گمرکی و شهربانی (نیروی انتظامی) را انجام می‌دهند، تعریف شده‌اند.
علاوه بر ایکائو، هر کشور سازمانی در رابطه با موضوع پرواز نیز دارد. سازمان هواپیمایی کشوری ایران سازمان دولتی زیرمجموعه وزارت راه و شهرسازی است، که وظیفه تنظیم هوانوردی کشوری (غیرنظامی) با تأکید بر ایمنی و امنیت و هم چنین سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، تدوین آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌ها، انتخاب و ساماندهی ناوگان هوایی کشور، ساخت و گسترش فرودگاه‌های کشور و عقد قراردادهای بین‌المللی در امور حمل‌ونقل هوایی را به عهده دارد و به عنوان طرف ایرانی ایکائو شناخته می‌شود.
ادامه دارد…