داستان پرواز [از برادران رایت تا کووید-19]
مریم سادات موسوی
قسمت پایانی
پیشتر هم به این نکته اشاره کردم که ماجرای هواپیما و هر آنچه به اختراع آن از روزهای نخست و وضعیت آن تا امروز است، موضوعی بسیار طولانیست که در جستاری کوتاه نمی‌توان به آن پرداخت. این یادداشت تنها کلیاتی از این موضوع را جمع‌آوری کرده است. مختصری که با نگاه به آن می‌توان شناخت بسیار اجمالی به این صنعت و پیشینه‌اش داشت.
اولین هواپیمایی که با روشی منطقی هدایت شد و توانست مبنای اختراعات بعدی در این زمینه قرار بگیرد توسط برادران رایت با عنوان اولین هواپیمای قابل کنترل موتوردار و سنگین‌تر از هوا در تاریخ ۱۷ دسامبر ۱۹۰۳ معرفی شد. از آن زمان به بعد طراحی هواپیما به سرعت بهبود یافت به‌طوری‌که در جنگ جهانی دوم بسیار مورد استفاده قرارگرفت. از زمان اختراع هواپیما تا ورود اولین آن به ایران حدوداً ۱۰ سال سپری شد و در زمان احمدشاه قاجار یعنی ۱۲ دی ماه ۱۲۹۲نخستین هواپیما در آسمان تهران دیده شد.
قرارداد هواپیمایی کشوری بین‌المللی که سازمان ایکائو بر اساس آن تأسیس شده هواپیماها را به دو نوع کشوری و دولتی تقسیم کرده و اعلام داشته که این قرارداد فقط هواپیماهای کشوری را شامل می‌شود. علاوه بر این سازمان بین‌المللی، هر کشور سازمان هواپیمایی کشوری نیز دارد که ایرلاین‌های تحت پرچم آن کشور زیر نظر سازمان هواپیمایی کشور فعالیت می‌کند. انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی که با نام یاتا (IATA) نیز شناخته می‌شود، سازمانی فرامرزی و متشکل از ۲۶۰ شرکت هواپیمایی است که در ماه آوریل سال ۱۹۴۵بعد از جنگ جهانی دوم در شهر هاوانا، کوبا راه‌اندازی شد تا به حل پیش‌آمدهایی که بر اثر گسترش سریع حمل و نقل هوایی به وجود آمده بود، بپردازد.
به غیر از توضیحات بالا که در نوشته‌های قبل به تفصیل آمده است، به ایرلاین‌های معروف دنیا (قطر ایرویز، سنگاپور ایرلاینز، آل نیپون ایرویز، هواپیمایی امارات، کاتای پاسیفیک، اوا ایر، لوفت‌هانزا، هواپیمایی اتحاد و هاینان ایرلاینز ) و هم چنین ایرلاین‌های داخلی ایران نیز اشاره شد. ایرا‌ن‌ایر که هواپیمای دولتی ایران است، از ابتدا با نام هما فعالیتش را آغاز کرد. امروزه نیز 16 خط هواپیمایی مسافربری در ایران فعالیت می‌کند.
طبق جمع بندی مقدماتی، ایکائو (ICAO) از آمار جهانی سالانه، در سال 2018 تعداد کل مسافرانی که با پروازهای برنامه‌ریزی‌شده(منظم) انجام شده است، به 4.3 میلیارد نفر رسید. این آمار 6.4 درصد بیشتر از سال قبل از آن بوده است. در سال 2018 تعداد پروازهای منظم برنامه‌ریزی شده صورت‌گرفته نیز به تعداد 37.8 میلیون رسید. این میزان 3.5 درصد نسبت به سال قبل از آن افزایش داشته است. پروازهای نامنظم در این آمار نیامده است.
در سال 2019 آمار کل مسافران پروازهای منظم به 4.5 میلیارد و پروازها را به 38.3 میلیون تعداد رسید. یعنی در سال 2019 نیز با افزایش مسافران و پروازهای برنامه‌ریزی شده روبه رو بودیم.
بنا به گزارش پول‌نیوز و بر اساس آمار ارائه شده از سوی “گروه حمل و نقل هوایی”، این صنعت پشتیبان 56.6 میلیون فرصت شغلی در جهان بوده و 3.5 درصد از تولید ناخالص داخلی آن را نیز به خود اختصاص داده است. در واقع، اگر صنعت هوانوردی جهان را به تنهایی یک “کشور” فرض کنیم، این “کشور” از منظر سهم تولید ناخالص داخلی عنوان نوزدهمین اقتصاد بزرگ جهان را کسب می‌کند.
در سال 2020 به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، شرکت‌های هواپیمایی فقط 1.8 میلیارد مسافر جابه جا و تنها 328 میلیارد دلار درآمد جهانی کسب کردند. این یعنی تعداد مسافرین به بیشتر از نصف در سال شیوع کرونا کاهش داشته است. از آنجایی که حمل‌ونقل هوایی نقش مهمی در گردشگری دارد و به رشد اقتصادی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه کمک می‌کند، این کاهش به گردشگری نیز آسیب بسیاری زد. تعداد ورود گردشگران بین المللی از 1.4 میلیارد ورود در سال 2018 به 1.46 میلیارد در سال 2019 افزایش یافته است. بیش از نیمی از این گردشگران با حمل و نقل هوایی به مقصد سفر خود را برنامه‌ریزی کرده بودند. اما در سال 2020 این آمار کاهش یافت.
طبق آخرین اطلاعات سازمانی جهانی گردشگری (UNWTO) تعداد مسافران بین المللی در ماه ژوئن سال 2020، 93 درصد نسبت به سال گذشته کاهش داشته است. طبق آمار این سازمان، کل گردشگران بین المللی در نیمه اول سال 2020، 65 درصد کاهش داشته است که رقم قابل توجهی است (فعلا این آخرین آمار مربوط به تعداد گردشگران بین‌المللی است). کاهش این میزان از گردشگر روی کاهش تقاضا برای پروازهای بین‌المللی تاثیر گذاشته است و می‌توان انتظار داشت که تعداد پروازها به بیش از نصف نسبت به سال 2019 کاهش داشته است.
البته این تاثیر منفی بر روی تعداد پروازها و به تناسب آن بر روی اقتصاد، روی دیگری هم دارد و آن کاهش آلودگی ناشی از هر پرواز و تاثیر آن بر گرمایش زمین است.
این دیدگاه برعکس مساله اقتصادی می‌تواند دستاورد محسوب شود.
تأثیرات زیست محیطی سفرهای هوایی وقتی اتفاق می‌افتد که موتورهای هواپیما شروع به خارج کردن گرما، صدا و گاز می‌کند که باعث تغییرات آب‌وهوایی و کاهش جهانی تابش مستقیم نور خورشید به صورت تدریجی می‌شود. هواپیماها ذرات و گازهایی مانند دی‌اکسیدکربن، بخار آب، هیدروکربن، مونواکسید کربن، اکسید نیتروژن، اکسید سولفور، سرب و کربن از خود خارج می‌کنند که در نهایت منجر به واکنش میان این ذرات با اتمسفر می‌شود. بلندشدن هواپیما یکی از لحظاتی است که این وسیله آلودگی بسیاری از خود خارج می‌کند. فعالان محیط زیستی روی کاهش سفرهای هوایی غیرضروری طی سال‌ها اصرار داشته‌اند. به همین دلیل قطار در مقابل هواپیما قرار می‌گیرد و وسیله نقلیه سبز معرفی می‌شود.
مقاله‌ای در وبسایت نیچر، کاهش میزان انتشار روزانه دی‌اکسید کربن در سال 2020 با شیوع کرونا و کاهش تعداد پروازها را حدود 26 درصد تخمین زده است. این میزان از کاهش تولید Co2 تاثیر قابل توجهی در کاهش سرعت گرمایش کره زمین خواهد داشت. البته اگر این روند همچنان باقی بماند.
طی مصاحبه‌ای که با یکی از فعالان حوزه گردشگری داشتم، معتقد بود که تعداد پروازها تا سال 2025 به میزان قبل از شیوع کرونا باز نمی‌گردد. دلیل آن را هم تغییر سبک زندگی مردم و کاهش سفرهای بیزنسی می‌دانست. او معتقد بود با گسترش نرم‌افزارهای تسهیل‌کننده فعالیت‌ها به صورت آنلاین و افزایش تقاضا به دورکاری در سال 2020، بسیاری از امور به همین روال باقی خواهد ماند. به همین دلیل میزان پروازها به مرور کم می‌شود.
نگاه دیگری هم معتقد است گردشگری شکل تازه‌ای به خود خواهد گرفت. کاهش مقصدهای پشت سر هم در یک بار سفر و افزایش مدت اقامت. این تغییر نیز با شیوع کرونا و شکل تازه‌ای از زندگی که جهان با آن روبه رو است، به وجود آمده است. همین موضوع مجددا تعداد پروازها را کاهش خواهد داد.
البته راهکار دیگری هم که برخی از ایرلاین‌ها به دنبال آن بوده‌اند، حتی پیش از ظهور ویروس کووید19، تغییر سوخت هواپیما از فسیلی به سوخت‌های سبز است. شاید بتوان امید داشت تغییر در سبک زندگی و سوخت، تاثیر منفی پرواز را کم و دستاوردهای آن را بیشتر کند.
به هر حال نمی‌توان از تغییراتی که هواپیما و به طور کلی این صنعت در زندگی بشر ایجاد کرده است چشم‌پوشی کرد. چه آنجایی که رویا را به حقیقت بدل ساخت و چه لحظه‌ای که نقش قابل اعتنایی در آلودگی هوا و گرمایش کره زمین بازی کرد. سانحه‌های هوایی و از بین رفتن جان انسان‌ها نیز از این صنعت جدا نیست. هرچند هنوز تعداد کشته‌شدگان در اثر سانحه‌های هوایی از حوادث جاده‌ای و با ماشین کمتر است، اما از میزان نگرانی افراد هنگام سوارشدن به هواپیما کم نمی‌کند.
این پنج قسمت، خلاصه‌ای بود از آنچه که ما امروز به آن صنعت هوانوردی می‌گوییم. تاثیرش در زندگی امروز ما و البته پیش‌بینی آینده این صنعت. به موضوع قوانین و مقررات هوایی و مساله آسمان هر کشور و اجازه پرواز بر فراز آن ها، هزینه‌ای که کشورها بابت این اجازه دریافت می‌کنند و مسائل سیاسی پیرامون این صنعت در این نوشته اشاره‌ای نشد. می‌توان این اطلاعات را در سایت‌های رسمی مرتبط با این صنعت یافت و البته بسیاری اطلاعات دیگر که حتما از چشم من پنهان مانده است.