تبدیل سال شکوفایی گردشگری به افول آن، ۲۰۲۰
مریم سادات موسوی
قریب سه هفته از شروع سال جدید میلادی می‌گذرد. ویروس کرونا که به کووید۱۹ شهرت دارد، و این یعنی از سال ۲۰۱۹ ظاهر شده است، نیمی از آن سال و تمام سال ۲۰۲۰ را با مردم جهان همراه بوده است. بارها جهش کرده و هر روز اخبار مختلفی از جهش‌های جدیدتر و خطرناک‌تر آن می‌شنویم. موج اول و دوم و نمی‌دانم چندم هم آمد و رفت. هر کشور راه حل خودش برای مبارزه با این ویروس را پیش گرفته است. البته چند ماهی می‌شود که واکسن در چند کشور با فرمول‌های مختلف تایید و به به بازار عرضه شده است. برخی کشورها هم واکسیناسیون عمومی را شروع کرده‌اند. بعضی دیگر مثل ایران هم هنوز منتظرند ببینند شاید بزودی بیاید.
پیش‌بینی‌هایی که در رسانه‌های مختلف می‌شنویم حاکی از ادامه‌داربودن ماجرای پاندمی حداقل تا پایان سال ۲۰۲۱ است. برخی آن را طولانی‌تر هم تصور کرده‌اند. ویروس هوشمندی که از آب‌وهوا و جغرافیای مختلف نمی‌هراسد و با تمام توان در حال درگیرکردن انسان و البته از بین بردن آن است.
یکی از سیاست‌هایی که در ابتدای این شیوع در خیلی از کشورها انتخاب شد، قرنطینه همگانی و سخت‌گیرانه بود. با افزایش مبتلایان و نتیجه تحقیقات که این ویروس فعلا با ما هست، کشورها سیاست‌های جایگزین و آسان‌تری را پیش گرفتند. مساله اقتصادی همه دنیا را تحت تاثیر قرار داد. البته کشورهای جهان سوم و یا کشورهای تک‌اقتصادی مثل ایران که به نفت وابسته است و تا حدی ترکیه که به توریسم، این میان آسیب‌های جدی‌تری دیدند. حداقل مردم تجربه خوشایندی را نمی‌گذرانند.
این میان صنعت گردشگری وضعیت عجیبی پیدا کرد. اگر نتوانیم بگوییم تنها صنعت، شاید بتوانیم بگوییم یکی از چندتایی است که به طور کامل مسیرش تغییر کرد و به این زودی‌ها به مسیر قبلی باز نمی‌گردد.احتمال آن نیز هست که اصلا به مسیر قبلی بازنگردد و دنیای بعد از کرونا، یا هم‌زیست با کرونا، شکلی مدرن از توریسم را به خود ببیند.
این روزها به بهانه تهیه یک گزارش، با چندین نفر از دست‌اندرکاران این صنعت در ایران مصاحبه کردم. شرکت‌های بزرگی که نیروهای خود را به یک سوم کاهش داده‌اند. و البته شرکت‌های کوچکی که به طور کامل از این صنعت خارج شده‌اند. تورلیدرهایی که برای خودشان کار می‌کردند هم به دنبال شغلی تازه هستند و این صنعت حداقل در ایران رو به خالی‌شدن است. جالب این که طی سال‌هایی که گردشگری در ایران رواج پیدا کرده‌است، همیشه موضوعی که دغدغه فعالان این حوزه بوده، ماجرای کمبود نیروی متخصص است. این موضوع در همه دنیا مطرح است و لاجرم در کشورهایی که رشد این صنعت سرعت کمتری دارد به مراتب کندتر.
صنعت گردشگری بسیار وسعت دارد و مشاغل مختلفی به طور مستقیم یا غیرمستقیم با آن درگیرند. واسطه‌های مختلفی هم این وسط مشغول به کار هستند. نیروی انسانی از فعالیت‌های خدماتی تا بازاریابی و مدیریتی در این حیطه فعالیت می‌کنند. بنابراین آموزش همگانی به همه این گروه‌ها به شکلی که کل این سیستم بتواند تجربه سفری خوب را برای هر گردشگر بسازد کار راحتی نیست. حالا زمانی که سال‌ها نیروهایی به شکل تجربی آموزش دیده‌اند، با تغییر شرایط مجبور به خروج از مشاغل خود می‌شوند و دیگر این صنعت نیروی خود را از دست می‌دهد.
همین نگرانی‌ها برای من که گردشگری را بیش از موضوعی مرتبط با اقتصاد و یا بهانه‌ای برای تفریح می بیند — یعنی سفرکردن را راهی برای تبادل تجربه و بهانه‌ای برای ترویج صلح می‌داند — به حاشیه‌کشیده‌شدن این صنعت خوشایند نیست. اگر روزی کرونا هم نباشد، وضعیت اقتصادی آنقدر خراب شده است که مردم به این راحتی پایشان را به سفر باز نمی‌کنند. دلم می‌خواست بدانم سال ۲۰۲۰ چه بر گردشگری گذشت. برای همین “سرچی” در اینترنت کردم تا وضعیت گردشگری سال گذشته را بفهمم.
اتاق بازرگانی تبریز در تیر ماه ۹۹ گزارشی را منتشر کرد: متعاقب شیوع ویروس کووید ۱۹ در اقصی نقاط جهان و آغاز محدودیت‌های اعمالی توسط دولت‌ها در تمامی عرصه‌ها از جمله حمل‌ونقل، سفر و خدمات مسافرتی، صنعت گردشگری با یکی از گسترده‌ترین چالش‌های پیش روی خود روبه رو گردید. بر اساس پیش‌بینی سازمان جهانی گردشگری UNWTO، گردشگری بین‌المللی در سال جاری میلادی (۲۰۲۰) تا ۸۰ درصد کاهش داشته است. این یعنی کاهش ۸۵۰ میلیون الی ۱.۱ میلیارد سفر، که در اثر آن ۱۰۰ الی ۲۰۰ میلیون شغل در معرض خطر بوده و ۹۱۰ میلیارد الی ۱.۲ تریلیون دلار کاهش درآمد را به دنبال خواهد داشت.
این پیش‌بینی غیرمنطقی به نظر نمی‌رسد. به زودی آمار دقیق‌تری از گردشگری و شرایط آن در سالی که گذشت به همراه گزارش‌های مختلف در سایت سازمان جهانی گردشگری منتشر خواهد شد که می‌توان آن را با پیش‌بینی‌های اولیه مقایسه کرد.
آماری که UNWTO در رابطه با سه ماهه اول سال ۲۰۲۰ در مورد ایران داده است (با توجه به گزارش کشور به آن سازمان) هم می‌تواند تصویری از وضعیت گردشگری کشورمان به ما بدهد: ایران به عنوان کشوری در آسیای جنوبی، براساس آمارهای ارائه شده به سازمان جهانی گردشگری طی سه ماه نخست ۲۰۲۰ با کاهش ۱۶ درصدی مواجه شده است. آمار ایران بیانگر این است که در ماه‌های ژانویه و فوریه با رشد گردشگر بین‌المللی روبه‌رو بوده ولی در ماه مارس کاهش ۸۱ درصدی منجر به افت شدید ورود گردشگران به کشور شده به طوری که در مجموع ۳ ماه نخست ۲۰۲۰ ورود گردشگران بین‌المللی به ایران حدود ۲۷۳ هزار نفر نسبت به سه ماه نخست ۲۰۱۹ کاهش داشته است. براساس این آمار، ایران در ماه ژانویه با رشد ۳۴ درصدی ورود توریست خارجی همراه بوده و در ماه فوریه (بهمن ماه) رشدی ۱۱ درصدی داشته است. ورود گردشگران خارجی به ایران از آذر۹۸ به دلیل اعتراضات مبتنی برگران‌شدن بنزین و پس از آن ترور سردارسلیمانی و سقوط هواپیمای اوکراینی، با ریزش بی‌سابقه مواجه شده بود به طوری که متولیان گردشگری ایران در سال ۹۸ فقط آمار ۱۰ ماهه ارائه دادند و پس از آن به دلیل کاهش بیش از حد گردشگر خارجی، آمار رسمی‌ای ارائه نکردند. متولیان گردشگری رشد ۱۱درصدی در بهمن ماه را مربوط به ورود افراد از کشورهای هم مرز با وسیله نقلیه شخصی برای خرید محصولات ایرانی به‌دلیل اختلاف نرخ دلار و ریال و فروش آن در کشور خود ولو برای یک روز را به عنوان گردشگران ورودی خارجی درنظر گرفته و گردشگری ایران را منوط به پروازهای خارجی به شمار نمی‌آورند (گزارش سازمان جهانی گردشگری، سه ماهه اول ۲۰۲۰، دفتر توسعه صادرات خدمات، نادره تاجپور، خرداد۱۳۹۹).
ماجرای ۹ ماه بعد هم به نظرم برای همه می‌تواند روشن باشد. افت ورود گردشگر به ایران که از ۹۸ شروع شده بود به دلیل کرونا همچنان ادامه داشت. من آمار دقیقی برای بعد از سه ماهه اول پیدا نکردم که میزان توریست ورودی را نشان دهد. اما می‌توان حدس زد به مراتب کمتر هم شده باشد. گردشگری داخلی هم که به دلایل مختلف منجمله بسته‌بودن جاده‌ها در دو ماه اخیر و البته نوروز ۹۹ به شکل چشم‌گیری کاهش داشته است.
کسب‌وکارهای زیادی تعطیل شدند. و البته چشم‌اندازی هم به آینده نیست. یکی از فعالین این حوزه در مصاحبه برایم توضیح داد که سازمان هواپیمایی پیش‌بینی کرده است تا سال ۲۰۲۵ تعداد پروازها به قبل از شیوع ویروس برنمی‌گردد. البته برخی از پروازها بیزنسی بوده است و شاید با گسترش استفاده از تکنولوژی این پروازها کاهش پیدا کند. اما قطعا سفر به بهانه تفریح هم به شکل سابق نخواهد بود. باید منتظر بمانیم تا ببینیم این نرمال جدیدی که در گردشگری پیش می‌آید چیست و ایران چه سهمی از آن را از آن خود خواهد کرد.